"Aν μ' αγαπάς, μη μ' αγαπάς"

«Αν μ’ αγαπάς μη μ’ αγαπάς»: Με αυτή την αντιφατική και ανεξήγητη φράση περιέγραψε ο γνωστός Βέλγος Ψυχίατρος Mony Elkaϊm τους παράλογους κώδικες επικοινωνίας που χρησιμοποιούν κάποιες φορές οι ερωτικοί σύντροφοι για να επικοινωνήσουν τις συγκρουόμενες εσωτερικές ανάγκες και προσδοκίες τους για τη σχέση. Ο συγκεκριμένος κώδικας επικοινωνίας λέγεται αμοιβαίες διπλές δεσμεύσεις (διπλός δεσμός-διπλό μήνυμα ή όπως συναντάται στη διεθνή βιβλιογραφία double bind) και έχει τα εξής χαρακτηριστικά:

1. Το άτομο συμμετέχει σε μία συγκινησιακά φορτισμένη σχέση, στα πλαίσια της οποίας είναι «ζωτικής» σημασίας γι’ αυτό να κατανοήσει με ακρίβεια το περιεχόμενο του μηνύματος που του μεταφέρει το αγαπημένο του πρόσωπο, ώστε να μπορέσει να ανταποκριθεί σε αυτό με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας σχέσης είναι η συζυγική σχέση, στα πλαίσια της οποίας αναμένεται οι δύο σύντροφοι να κατανοούν και να σέβονται αυτά που εκφράζει ο αγαπημένος ή η αγαπημένη τους.

2. Ταυτόχρονα, από την κατάσταση στην οποία έχει εμπλακεί το άτομο απορρέουν δύο αντιφατικά μηνύματα. Π.χ μία σύζυγος που παραπονιέται στον άντρας της ότι δεν της έχει κάνει κάποιο δώρο εδώ και χρόνια, αλλά όταν εκείνος της προσφέρει κάτι που αγόρασε γι’ αυτήν, εκείνη ακυρώνει τη διάθεσή του να την ευχαριστήσει λέγοντας ότι η πράξη του δεν έχει αξία, εφόσον η ίδια του το ζήτησε - "έπρεπε να το σκεφτείς μόνος σου".

3. Επιπλέον, ο αποδέκτης του μηνύματος είναι ανίκανος να σχολιάσει τις αντικρουόμενες επιθυμίες που του μεταδίδει ο αγαπημένος ή αγαπημένη του και συχνά δεν αναγνωρίζει ότι το ένα σκέλος του διπλού μηνύματος ουσιαστικά αναιρεί το άλλο. Ο αποδέκτης ενός τέτοιου μηνύματος νιώθει υπερβολική δυσφορία για τον εξής λόγο: Σε όποια από τις δύο πλευρές του διπλού μηνύματος και να ανταποκριθεί θα είναι λάθος. Για το λόγο αυτό, τις περισσότερες φορές το αποτέλεσμα είναι το άτομο να βρίσκεται στη δύσκολη θέση να μην μπορεί να αντιδράσει ή να αντιδρά με ασυνάρτητο τρόπο στο διπλό μήνυμα που εισπράττει. Για παράδειγμα, ας δούμε πάλι την περίπτωση της συζύγου που διαμαρτύρεται στο σύζυγό της ότι δεν της προσφέρει δώρα, αλλά όταν εκείνος αγοράζει ένα δώρο γι’ αυτή, εκείνη ακυρώνει τη διάθεσή του να την ευχαριστήσει, λέγοντάς του ότι δεν έχει καμία αξία η πράξη του, επειδή δεν το σκέφτηκε από μόνος του. Με βάση το συγκεκριμένο παράδειγμα, ο σύζυγος αυτής της κυρίας βρίσκεται στο εξής αδιέξοδο: σε όποια από τις δύο πλευρές του διπλού μηνύματος της συζύγου του και να ανταποκριθεί, αποτυγχάνει να την ευχαριστήσει, δεν είναι δηλαδή καλός γι' αυτήν. Είτε δηλαδή δεν της προσφέρει κάποιο δώρο εκείνη θα συνεχίσει να διαμαρτύρεται, είτε της προσφέρει κάποιο δώρο η ίδια θα συνεχίσει να τον κατηγορεί επειδή δεν σκέφτηκε από μόνος του, αλλά αναγκάστηκε η ίδια να του το ζητήσει. Οι περισσότεροι άνδρες σε μία παρόμοια περίπτωση, είτε αγνοούν τελείως τις επιθυμίες των συζύγων τους, είτε ανταπαντούν στις αντιφατικές επιθυμίες τους με ασυνάρτητο τρόπο, που συνήθως δε βγάζει νόημα.

Ο κώδικας επικοινωνίας του διπλού δεσμού δεν εκδηλώνεται μόνο στις ερωτικές σχέσεις. Οι ρίζες της συγκεκριμένης συμπεριφοράς συχνά εντοπίζονται στον τρόπο επικοινωνίας του παιδιού με τους γονείς του, κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας. Ο οικογενειακός θεραπευτής Jay Haley περιέγραψε ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα διπλού δεσμού ή αλλιώς διπλού μηνύματος της μητέρας προς το παιδί της. Σύμφωνα με το συγκεκριμένο παράδειγμα, μία μητέρα λέει στο παιδί της : «Έλα να σε αγκαλιάσω». Παρά τα λόγια της όμως, το ύφος της αποκαλύπτει ότι μάλλον θα προτιμούσε το αντίθετο. Σε αυτή την περίπτωση το παιδί έρχεται αντιμέτωπο με δύο αντιφατικά μηνύματα. Το ένα μήνυμα λέει «Έλα κοντά μου» και εκφράζεται λεκτικά, ενώ το άλλο μήνυμα λέει «Απομακρύνσου» και εκφράζεται μη λεκτικά. Το παιδί αυτό δεν θα μπορούσε να απαντήσει με ικανοποιητικό τρόπο σε δύο αντιφατικά συναισθήματα: εάν πλησιάσει τη μητέρα του θα την ενοχλήσει, καθώς με βάση τον τόνο της φωνής της αποκαλύπτεται ότι δεν είναι ήρεμη να αγκαλιάσει το παιδί της, αλλά και εάν δεν την πλησιάσει πάλι θα την δυσαρεστήσει, καθώς τα λόγια της εκφράζουν κατά μία έννοια την επιθυμία της να είναι κοντά στο παιδί. Σύμφωνα με τον Jay Haley, ο μόνος τρόπος για να ανταποκριθεί το παιδί στα αντιφατικά αυτά αιτήματα της μητέρας του θα ήταν να αντιδράσει με μία ασυνάρτητη απάντηση. Θα μπορούσε π.χ. το παιδί να πλησιάσει τη μητέρα του, χαρακτηρίζοντας αυτή τη συμπεριφορά του με ένα σχόλιο, το οποίο αποτελεί άρνηση του γεγονότος ότι την πλησίασε. Θα μπορούσε δηλαδή αυτό να πλησιάσει τη μητέρα του και να καθίσει στα γόνατά της λέγοντάς της :«Ω! τι ωραίο κουμπί που είναι αυτό που έχεις στο φουστάνι σου». Με άλλα λόγια, το παιδί σε αυτή την περίπτωση είναι πιο πιθανό να αντιδράσει και στα δύο επίπεδα του μηνύματος που έλαβε από τη μητέρα του συγχρόνως. Μία τέτοια αντίδραση θα μπορούσε να είναι να έρθει κοντά στη μητέρα του, αρνούμενο την ίδια στιγμή αυτή την κίνηση, υποκρινόμενο ότι την πλησίασε μόνο για να δει το κουμπί της.

Με βάση τα παραπάνω, εύλογα διαπιστώνεται ότι, αρκετές συμπεριφορές που συχνά φαίνονται παράλογες, ασυνάρτητες ή αντιφατικές δεν είναι παρά μόνο η αντίδραση στο διπλό (ή αλλιώς αντιφατικό) χαρακτήρα των μηνυμάτων που ανταλλάσσονται μέσα στη σχέση. Ο συγκεκριμένος κώδικας επικοινωνίας είναι ιδιαίτερα επιβλαβής για την ψυχική ισορροπία των ενηλίκων, αλλά ακόμη περισσότερο για την εσωτερική ηρεμία και την ομαλή ανάπτυξη των παιδιών. Αρκετές από τις ψυχολογικές δυσκολίες που βιώνουν τα παιδιά, οι ενήλικες και τα ζευγάρια έχουν τις ρίζες τους στο συγκεκριμένο μοτίβο επικοινωνίας. Η θεραπευτική σχέση που αναπτύσσεται με έναν επιστήμονα Ψυχολόγο είναι το πρώτο βήμα για την αποδόμηση του δυσλειτουργικού αυτού τρόπου επικοινωνίας και τη βιωματική εκμάθηση ενός πιο ξεκάθαρου και λειτουργικού τρόπου ανθρώπινης αλληλεπίδρασης.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Elkaim, M. (1991). Αν μ' αγαπάς μη μ' αγαπάς. Εκδόσεις Κέδρος.

Haley, J. (1959). An interactional description of schizophrenia. Psychiatry, 22, 4.