Πώς θα μιλήσετε σε ένα μικρό παιδί για το θάνατο
Ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου είναι ένα από τα πιο οδυνηρά συμβάντα που μπορεί να βιώσει ένα παιδί. Ταυτόχρονα όμως είναι και μία κατάσταση μη αναστρέψιμη, με την οποία κάποια παιδιά αναγκάζονται να εξοικειωθούν και να κατανοήσουν προκειμένου να εξελιχθεί ομαλά και φυσιολογικά η ζωή τους.
Ουσιαστικά τα παιδιά έρχονται σε επαφή με το θάνατο από πολύ νωρίς. Σχεδόν όλα τα παραμύθια περιγράφουν το θάνατο ενός ήρωα. Άλλες φορές τα παιδιά «παίζουν» με νεκρά έντομα ή συναντούν νεκρά ζώα στο δρόμο. Παρ’ όλα αυτά υπάρχουν πάρα πολλές πλευρές του θανάτου, τις οποίες τα παιδιά δεν συνειδητοποιούν και δεν μπορούν να τις κατανοήσουν. Και αυτό γίνεται περισσότερο εμφανές κυρίως μετά την απώλεια ενός πολύ αγαπημένου μέλους της οικογένειας. Στην περίπτωση αυτή, αυτό που δυσκολεύει περισσότερο τα παιδιά είναι το να κατανοήσουν ότι ο θάνατος είναι μία μόνιμη κατάσταση, μη αναστρέψιμη, και ότι συμβαίνει σε όλους τους ανθρώπους. Ειδικά τα παιδιά της προσχολικής και της πρώιμης παιδικής ηλικίας δυσκολεύονται να συνειδητοποιήσουν ότι ο θάνατος ενός ανθρώπου συνεπάγεται την παύση της λειτουργίας του σώματός του και τείνουν να απωθούν εντελώς από την αντίληψή τους ότι είναι ένα συμβάν που κάποτε θα συμβεί και στα ίδια.
Οι ασαφείς και συγκεχυμένες αντιλήψεις που διατηρούν τα παιδιά γύρω από το θέμα του θανάτου (είτε αφορά άμεσα την οικογένειά τους είτε όχι) συχνά «μεταμφιέζονται» σε έντονο άγχος, σε φόβους ή ακόμη και σε φοβίες, οι οποίες διαταράσσουν την ομαλή συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού.
Για το λόγο αυτό είναι χρήσιμο οι γονείς να μπορούν να συζητήσουν με το παιδί για το θέμα του θανάτου, λαμβάνοντας υπόψη τους τα εξής σημεία:
Μην αποφεύγετε να απαντήσετε τις ερωτήσεις των παιδιών σας σχετικά με το θέμα του θανάτου. Συχνά τα παιδιά εκφράζουν έντονη περιέργεια σχετικά με αυτό το ζήτημα, ακόμη και αν δεν έχουν βιώσει το θάνατο μέσα στην οικογένειά τους. Καλό είναι οι πληροφορίες να παρέχονται στο παιδί σε στιγμές που δεν είναι συναισθηματικά φορτισμένο. Η ανάγνωση σχετικών βιβλίων-παραμυθιών που ανταποκρίνονται στο αναπτυξιακό στάδιο του παιδιού είναι ιδιαίτερα βοηθητική. Επίσης το παιδί πρέπει να ενημερώνεται ή αλλιώς να "προετοιμάζεται" ψυχολογικά για μία επικείμενη απώλεια ενός μέλους της οικογένειας. Αντίστοιχα πρέπει να του ανακοινώνεται άμεσα (με όσο ψύχραιμο και ήρεμο τρόπο γίνεται) ο ξαφνικός θάνατος ενός μέλους. Το να βρίσκεται ένα παιδί σε ένα περιβάλλον που θρηνεί, χωρίς το παιδί να γνωρίζει το λόγο, είναι μία κατάσταση που του προκαλεί πολύ έντονη ανασφάλεια.
Δώστε σύντομες και πολύ απλές πληροφορίες στο παιδί. Τα παιδιά δεν μπορούν να διαχειριστούν πάρα πολλές πληροφορίες μαζί. Ειδικά στα παιδιά προσχολικής ηλικίας είναι περισσότερο βοηθητικό να περιγράψετε το θάνατο ως την παύση όλων των φυσιολογικών λειτουργιών του σώματος. Π.χ. «Τώρα που πέθανε ο παππούς το σώμα του έχει πάψει να λειτουργεί, δεν μπορεί να περπατήσει ή να τρέξει, δεν τρώει δεν κοιμάται, δεν αισθάνεται και δεν νιώθει κανένα πόνο…». Σε αντίθεση με τα παραπάνω, το να παρέχονται πληροφορίες σε ένα παιδί σχετικά με μία ασθένεια που προηγήθηκε του θανάτου του αγαπημένου προσώπου δεν είναι καθόλου βοηθητικό. Μάλιστα, η λέξη «άρρωστος» πρέπει να χρησιμοποιείται με πολύ προσοχή, καθώς μπορεί να οδηγήσει ένα παιδί στην εσφαλμένη αντίληψη ότι όταν κάποιος υποφέρει από ένα κρυολόγημα (=άρρωστος) μπορεί να πεθάνει.
Εκφράστε κι εσείς τα συναισθήματά σας (χωρίς φυσικά να φτάνετε σε ακρότητες). Η διαδικασία του θρήνου είναι ένα αναπόσπαστο στάδιο της επούλωσης του εσωτερικού τραύματος που προκαλεί ο θάνατος του αγαπημένου προσώπου. Εξηγήστε στα παιδιά ότι ακόμη και οι ενήλικες κλαίνε κάποιες φορές και ότι νιώθετε λυπημένοι επειδή σας λείπει ο αγαπημένος σας. Οι γονείς που προσπαθούν επίμονα να κρύψουν από τα παιδιά τους τα συναισθήματα που βιώνουν καλλιεργούν ένα κλίμα ανασφάλειας μέσα στη σχέση τους.
Aποφύγετε τους ευφημισμούς για τον νεκρό και μιλήστε ειλικρινά. Εκφράσεις όπως «αναπαύεται εν ειρήνη» ή «τον πήρε ο Θεός» δεν είναι εύκολα κατανοητές για τα παιδιά και κάποιες φορές μπορεί να είναι και παραπλανητικές. Αντίστοιχα, εκφράσεις όπως «ο παππούλης τώρα κοιμάται» ή «έφυγε και πήγε στον ουρανό» μπορεί να δημιουργήσουν σε ένα πολύ μικρό παιδί αρκετή σύγχυση οδηγώντας το σε εξίσου εσφαλμένα συμπεράσματα. Τέτοιου είδους συμπεράσματα μπορεί να είναι ότι όποιος κοιμάται μπορεί να πεθάνει ή ότι όποιος βρεθεί στον ουρανό (π.χ. ταξιδεύοντας με ένα αεροπλάνο) μπορεί να μην ξαναγυρίσει ποτέ. Όταν πρόκειται για ένα ηλικιωμένο άτομο εξηγήστε στο παιδί ότι ήταν πάρα πάρα πολύ μεγάλος σε ηλικία και ότι το σώμα του δεν μπορούσε να λειτουργήσει άλλο. Όταν πρόκειται για ένα νεαρό άτομο πείτε στο παιδί ότι αυτό είναι εξαιρετικά σπάνιο να συμβεί και διαβεβαιώστε το ότι σε αυτή τη φάση δεν πρόκειται να συμβεί σε κάποιο άλλο άτομο από το περιβάλλον του (π.χ. σε περιπτώσεις παιδιών που έχασαν τον έναν από τους δύο γονείς).
Να είστε προσεκτικοί στις αναφορές που κάνετε στο Θεό. Εκφράσεις όπως ο «ο παππούς σου τώρα είναι χαρούμενος επειδή βρίσκεται στον παράδεισο» μπορεί να μπερδέψουν ένα παιδί προσχολικής ή πρώιμης παιδικής ηλικίας που βλέπει όλο το περιβάλλον να θρηνεί. Παρόμοια σύγχυση μπορεί να προκαλέσουν σε ένα παιδί εκφράσεις όπως «ο παππούς σου ήταν πολύ καλός άνθρωπος και γι’ αυτό τον πήρε ο Θεός κοντά του». Ανάλογα με το θρησκευτικό προσανατολισμό και το βαθμό της θρησκευτικής πίστης είναι προτιμότερο να πούμε σε ένα παιδί ότι «Μου λείπει πολύ ο παππούς σου, νιώθω λύπη που δεν είναι εδώ μαζί μας, αλλά νιώθω ήρεμος γιατί ξέρω ότι είναι κοντά στο Θεό».
Επιβεβαιώστε το παιδί ότι δεν έκανε και δεν είπε κάτι το οποίο συνδέεται με το συμβάν του θανάτου του αγαπημένου προσώπου. Τα πολύ μικρά παιδιά μπορεί να νιώσουν ένοχα για το θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου ή να εκδηλώσουν υπερβολικά έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις σε καταστάσεις που δεν σχετίζονται άμεσα με το γεγονός της απώλειας.
Ανακαλέστε με το παιδί ευχάριστες αναμνήσεις που αναφέρονται στο θανόντα. Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας συχνά δεν είναι συναισθηματικά ώριμα ώστε να παρευρεθούν σε μία κηδεία. Αντ’ αυτού μπορούν να ανάψουν ένα κεράκι στο σπίτι τους, να φτιάξουν μία ζωγραφιά για το αγαπημένο πρόσωπο που πέθανε ή να ακολουθήσουν μία άλλη τελετουργία με πιο προσωπικό χαρακτήρα.
Επαναφέρετε το παιδί στην καθημερινή του ρουτίνα. Μην παραμελείτε τις υποχρεώσεις σας απέναντι στο παιδί και συνεχίστε κανονικά το πρόγραμμα των δραστηριοτήτων του, όσο δύσκολο και να είναι αυτό για την οικογένεια.
Μην προσπαθείτε να είστε τέλειοι. Είναι απόλυτα φυσιολογικό να μην γνωρίζετε αρκετές από τις ερωτήσεις που σας κάνει ένα παιδί σχετικά με το θέμα του θανάτου. Είναι πολύ ειλικρινές και αληθινό να πείτε στο παιδί ότι δεν μπορείτε να δώσετε κάποιες απαντήσεις επειδή και εσείς δεν τις γνωρίζετε. Συχνά, το πόσο αποτελεσματικά χειρίζεστε εσείς οι ίδιοι τα επώδυνα συναισθήματα που συνοδεύουν την απώλεια του αγαπημένου προσώπου είναι πιο βοηθητικό για το παιδί απ’ ότι αυτά που του λέτε στο παιδί.
Αναφορά
Τσιάντης, Ι., Τζίκας, Δ., & Βγενοπούλου Σ. (2007). Πώς να μιλήσετε σε ένα παιδί για...Κοάν. Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης του παιδιού και του εφήβου.
