«Το σύνδρομο του γονεϊκού παιδιού»: Όταν το παιδί γίνεται ο "γονέας" της μαμάς και του μπα

Παραδοσιακά, μέσα σε μία οικογένεια οι γονείς είναι αυτοί που ευθύνονται για τη φυσική και τη συναισθηματική φροντίδα των παιδιών τους. Δυστυχώς όμως, σε κάποιες περιπτώσεις οι ρόλοι μέσα στην οικογένεια αντιστρέφονται και το παιδί αναλαμβάνει την υποχρέωση εκείνου που θα καλύψει τις πρακτικές ή τις συναισθηματικές ανάγκες του ενός ή και των δύο γονέων. Το φαινόμενο αυτό επισημάνθηκε αρχικά, ως ένας ιδιαίτερα δυσλειτουργικός τρόπος αλληλεπίδρασης μέσα στις οικογένειες από τον οικογενειακό θεραπευτή Minuchin και τους συνεργάτες του. Στα πλαίσια του συγκεκριμένου τρόπου αλληλεπίδρασης, ο γονέας «αναγκάζει» με τη στάση του το παιδί να σταματήσει να αποτελεί ενεργά το επίκεντρο της προσοχής των γονέων του και να μην περιμένει από αυτούς να το ανακουφίσουν ή να το καθοδηγούν σε ότι κάνει. Ταυτόχρονα, το παιδί επικεντρώνεται κυρίως στο "πώς" θα ευχαριστήσει με τη συμπεριφορά του τον έναν ή και τους δύο γονείς.

Η διαδικασία αυτή, μέσα από την οποία μία οικογένεια «θυσιάζει» συστηματικά τις ιδιαίτερες συναισθηματικές ανάγκες ή τις επιθυμίες ενός παιδιού για χάρη του συνόλου της ή για το «καλό» των γονέων ονομάζεται "γονεοποίηση" του παιδιού (parentification).

Τι ακριβώς όμως συμβαίνει όταν εκδηλώνεται αυτή η τάση σε μία οικογένεια;

Στο πλαίσιο μίας οικογένειας που λειτουργεί κατ' αυτόν τον τρόπο επικρατεί η προσδοκία ότι το παιδί πρέπει να θέσει σε «δεύτερη μοίρα» το παιχνίδι με τους φίλους του, τις δραστηριότητές του, τις υποχρεώσεις του στο σχολείο, προκειμένου να βοηθήσει τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειάς του. Τον κίνδυνο αυτό διατρέχουν συχνότερα τα μεγαλύτερα παιδιά της οικογένειας, έναντι των πιο μικρών, που εκ των πραγμάτων διαθέτουν λιγότερες ικανότητες. Αντίστοιχος κίνδυνος εντοπίζεται στις οικογένειες που αντιμετωπίζουν σοβαρές κοινωνικο-οικονομικές δυσκολίες ή στις οικογένειες που για κάποιο λόγο ο ένας από τους δύο γονείς απουσιάζει ή αντιμετωπίζει ένα σοβαρό πρόβλημα σωματικής ή ψυχικής υγείας.

Σε άλλες περιπτώσεις, παρατηρείται το παιδί να διατηρεί έναν υπερβολικά έντονο συναισθηματικό δεσμό με το γονέα του αντίθετου φύλου. Ο δεσμός αυτός τείνει να είναι πιο ισχυρός από τη σχέση που διατηρεί το ζευγάρι των γονέων και έτσι το παιδί κατά κάποιο τρόπο αναλαμβάνει να «καλύψει» τις ανικανοποίητες συναισθηματικές ανάγκες που απορρέουν από την δυσλειτουργική συζυγική σχέση.

Άλλοτε, τα παιδιά που διατρέχουν τον παραπάνω κίνδυνο χαρακτηρίζονται από ένα συνεχές άγχος να ευχαριστήσουν τους γονείς τους. Συνεπώς, αναλαμβάνουν να διεκπεραιώσουν με πολύ υπεύθυνο τρόπο οτιδήποτε με το οποίο καταπιάνονται. Μάλιστα, κάποιες φορές η αγωνία του γονεϊκού παιδιού να ικανοποιήσει το γονέα του εκδηλώνεται με το να παίρνει το παιδί αποφάσεις για τον εαυτό του η να επιτυγχάνει να κάνει διαρκώς αξιέπαινα πράγματα, ακριβώς όπως τα θέλει ή θα τα ήθελε ο γονέας. Έτσι, αρκετά συχνά τα γονεϊκά παιδιά έχουν την εικόνα ενός άριστου μαθητή, ή ενός πανελλήνιου πρωταθλητή (χωρίς φυσικά να συνεπάγεται ότι όποιο παιδί επιτυγχάνει τα παραπάνω είναι και «γονεϊκό παιδί»).

Με βάση όλα τα παραπάνω, το γονεϊκό παιδί συχνά καταλήγει να συμπεριφέρεται με τους εξής τρόπους:

Αφιερώνει υπερβολικά πολύ χρόνο στο να ασχολείται ή να φροντίζει τους άλλους
Είναι υπερβολικά συγκαταβατικό στη συμπεριφορά του – δε φέρνει ποτέ αντίρρηση στους γονείς του
Έχει διαρκώς στο νου του πώς πρέπει να συμπεριφερθεί για να ικανοποιήσει τους άλλους
Νιώθει υπεύθυνο για τα συναισθήματα των άλλων
Αποδοκιμάζει συνέχεια τον εαυτό του και δεν νιώθει εμπιστοσύνη για τις ικανότητές του – ακόμη και όταν αριστεύει σε κάποιους τομείς
Παραμελεί συστηματικά τις προσωπικές ανάγκες και επιθυμίες του
Εκδηλώνει έντονη αγωνία να ανακουφίσει τα πληγωμένα συναισθήματα των άλλων
Σε ακραίες περιπτώσεις το "γονεϊκό" παιδί μπορεί να στραφεί εναντίον των γονέων του ή να ασκήσει ακόμη και βίαιη συμπεριφορά εναντίον τους

Εύλογα συμπεραίνεται ότι τα "γονεοποιημένα" παιδιά διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο για την μη ομαλή ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους και για την γενικότερη ψυχοσυναισθηματική τους ισορροπία. Με δεδομένο ότι οι οικογένειες των "γονεοποιημένων" παιδιών συνήθως δεν υιοθετούν συνειδητά τη συγκεκριμένη στάση απέναντι στα παιδιά τους και ότι η εκδήλωση της συμπεριφοράς αυτής έχει τις ρίζες της σε επώδυνα βιώματα της παιδικής ηλικίας των ίδιων των γονέων, η αναζήτηση εξειδικευμένης επιστημονικής υποστήριξης μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα βοηθητική. Η Οικογενειακή Ψυχοθεραπεία σε αυτές τις περιπτώσεις είναι η πλέον βοηθητική μέθοδος αντιμετώπισης της άνισης αυτής κατανομής των ρόλων μέσα στην οικογένεια.

Βιβλιογραφική Αναφορά

Minuchin, S., Montalvo, B., Guerney, B.G., Rosman, B., & Schumer, F. (1967). Families of the slums. New York: Basic Books